LAIRAL KONG

1917 Mirang le Germany ral tuk an i timh tikah Mirangnih Laimi pa tthawngttha vialte German ral tu tu ding ah le thilphortu (Porter) ding ah mi an rak timh hna. Ram uk bawi vialte a thli in an rak itong i Mirang ral cu kan ral an si lo nain German ral kan tuk ahcun kan thi ko lai. Miral va tuk i miram i va thihnak cun kanmah ram te i thih a ttha deuh, ral kan tho lai, Mirang acozah kan doh hna lai tiah bia an rak chah. 1917 kum November 23 ni ah ral cu an tho i, Hilio ah Laimi i an hriamnam ttha bik cu Laimeithal Tenglam kahtthek (Mah tein rak i sermi) a rak si.

Mangnu nih Mirang Acozah an rak dohnak

Mangnu zong ah Mirang pawl an ra lai ti cu an theih ve lawng hmanh si lo in an si khawh tawk tein rak doh cu an i tim ve. Mangnu inn 60 i pa yha vialte nih Hakha he kan ramri Rawldomhtlang timi hmun ah Tlung (khor) an cawh i a chung ah Thing an zum i (fei bantuk in) an rak bunh. A cung cu ttha tein minih riahnak i rak hmanmi bantuk in ttha tein ram an rak phah. Cu hnu cun Mangnu ah kan rak kir tak. Mirang Cozah cu Mangnu lei ah cun a rak ra taktak i Mangnu nih riahnak bantuk in ansermi tlung cu an hmuh tikah, An ralkap pakhatpa nih duhpathlai lo pin a hei lamh ciammam cu atang i fungzum (fei) lakahcun a tla i a rak thi. Cucaah Mangnu tiang lan lo in Hakha lei ah an rak kir tthan.

Mirang Cozah cu an thin a rak hung tuk i a voihnihnak Mangnu kal ding ahcun sibawi he tlamtling tein an i thawh tthan. Mangnu pawl nih cun Lunghrekhrel (Mangnu in Hakha lei meng 4 aa hlatnak hmun) in an Laimeithal he an rak bawh hna. A ka hringtu ka pa Pu Than Hmung (Tuanbia ttialtu a pa) zong aa tel ve. Mirang pawl cuka hmun an hun phak tikah kan pa le hna nih cun an Laimeithal cun an hun kah ciammam hna i Mirang ralkap senhnih pa cu a ngal ah kiak ko in an rak kah. Mirang Cozah pawl nih cun an Meithal tthattha cun an hun kah ve ciammam hna cu thinghnah le ramhnah zong choi dutmat in an choi kha tuksum ngai in an hun hmuh pah. Cu lio ahcun an cung i a ummi Vangal (Kuailo vaphun) zong an hmaika ah tla lak in an hun kah chih. Cutluk an kaap ko hna nain Kanpa le nih cun a rak ttih tthiamtthiam hna lo. Miphun caah hriamnam chia te he zong ralttha tein an rak i ot ngamhna. Asinain, Minih tlawm si, hriamnam nih rak i thlau tuk si, an mawh lo, cucaah kan Pa le cu an rak zam. Him tein an rak zam kho nain Khuachung ah an rak lut lo.

Mangnu in Mengkhat tluk a hlatnak hmun in Pu Al Tlung nih a rak bawh ve hna i Mirang ralkap senthum pa cu a calpadar ah teng ko a hei kah. Mirang pawl cu an thin a hung tuk i heh tiah an kah ve cu, Pu Al Tlung i aa beimi a zaal zong cat ko in an hei kah. Pu Al Tlung zong cu heh tiah a zam i him te in a rak zam kho.

Mangnu inn kanghnak

Cu ticun Mangnu kan pa le hna nih cun anmah le an hriamnam he lam in an bawh hna i an rak doh ve ko hna nain hriamnam aa thlau tuk lawng si lo in milu zong an rak i thlau tuk caah Mangnu khua chung ah cun an rak lut kho. Mangnu mi cu Nu, Ngakchia le Tar pawl paohpaoh Sawngbah le innpum (Mangnu in nichuahlei Cinkhua he kan ramri pawng) timi hmun ah an rak i thup dih. Pa yha deuh vialte Innlang tlang Dihnai cheh rawn ah an i thup (Mangnu in nichuah lei, Mangnu khua ttha tein a lang khawhnak hmuh pakhat a si). Mirang pawl nih, "Mangnu mi an rak i thuh dih kha an hmuh tikah an thin a rak hung tuk. Mangnu Khuabawi chuak law rakan rem, Na kan rem lo ahcun Nan inn kan khangh dih lai" tiah an rak au an ti. Mangnu khuabawi Pu Hrang Hlei nih cun Khuami pawl cu ka va rem hna ah a ttha ko lai tiah meeting a rak tuah pi hna. A sinain Khuami pawl nih cun "zei rem bia dah na kan ceihpi, mipumkawl cu zei tindah kan va rem hna lai? Nangmah hi kah na duh maw?" tiah Khuabawi Pu Hrang Hlei cu a paw ah an meithal cun a hmuah an ti. Mirang pawl nih sau nawn an hngah hna i zei thawng an theih ti lo caah Mangnu khua cu Mei in an khangh. Mangnu Tlaideep sang i Inn pakhat (Pi Sui Doi te inn) dah ti lo paoh cu an rak khangh dih. Tlaideep sang i innkhat an nganhnak a ruang cu, Mangnu nih an Laimei thal in an kan kah tthan sual lai ti an phan caah a si an rak ti.

Bualtak ah Mirang acozah pawl an kal

Mangnu inn an khangh dih hnu cun Bialtak lei ah Mirang ralkap pawl cu an rak kal. Mirang pawl cu Bualtak khua lonh Saikah timi hmun an phak tikah khua a tlai tuk cangcaah an rak riak. Mangnu pawl cu Mirang an kal ti an theih hnu cun Mangnu khua cu an fuh cio. Inn vialte vutcaam i aa candih an hmuh cu an lung a rak fak tuk hringhran. Zeitin dah kan doh tthan hna lai tiah biatak tein khua an rak ruat i an bawi hrimhrim kan thah ve lo ahcun kan i lungsak kho lai lo tiah an rak ti. Cu ticun Pu Than Hup le Pu Lian Kham nih lungfah tuk celh lo ah Mirang pawl cu a thli in an dawi hna. Mirang pawl an riaknak hmun an va phak tik ah a thli tein an Sibawi pa cu thi lak in an va kah taak i lo ko an zam. Mangnu nih an kan kah/thah ti cu an rak hngalh. Mirang pawl nih cun, "Misawhsawh cu kan that hna seh law a poi tuk hnga lo, Sibawi an kan thah piak cu a poi taktak tiah an rak ti. Cucaah Pu Than Hup le Pu Lian Kham cu saupi tiang an rak kawl hna hnu ah an tlaih hna, cun Kawlram ah kan kuat hna i an rak thah beh hna. Laimi phun, khua le ram an rak dawt, an rak kilhkamhnak ruang ah Thihngamh tiang in a dirngam mi an si. Mangnu mi hna nih an raltthatnak le an i peknak, khua le ram an dawtnak cung ah upat pek le thangtthat cu Chankau kih hlan kan dai ti lai lo. Lairal lio ah Mangnu cu Inn 60 khangh piak le Minung 2 thah piak kan rak huah. Kan pupa hna cu miral ttha an rak si. Mizaang an ibochan lo. Anmah le an tikhawh tawk tein Mirang Cozah pi hmanh an rak dohngam ve. Mirang Acozah pawlnih Mangnu cu an ral a ttha, Tlung thlak zong an thiam, Kan Sibawi zong an kan thah piak khawh tiah an rak ti bal an ti.

Mirang Cozah he i remnak

Manhnu Khuabawi Pu Hrang Hlei nih cun Mangnu pawl cu Meeting a tuah pi tthan hna i, Khuami zong an lung a dong cang, Laimei thal cun Mirang cozah cu zei tin hmanh in doh khawh a si lo caah rem ding ahcun an hna a rak tla. Mirang va rem ding ahcun Khuabawi Pu Hrang Hlei le a tlangpi pahnih (Pu Than Hmung le Pu Kam Luai) hna cu Ar, Banhlathlar le Futhluan an i phorh i Hakha Vonthok zung ah cun an va kal. Vonthok pa nih cun "nan ka rem cu a yha ko, Na Tlangpi pawl hi Meithal zun khat veve in rak i zoh hna seh" tiah a ti. Cu ticun Mirang Cozah he cun lunglawm te in an i rem pin ah laksawng Laimeithal zunhnih he Mangnu ahcun an rak kir.

Har lio caan

Mirang pawl nih Inn 60 an rak khangh dih lawng hmanh si lo in, A chung i a ummi ti le rawl vial te cu khangh chih dih a rak si caah, 1918~1919 kum hrawng hi har taktak in khua an rak sa. Ei le din zalh pah, Inn le lo rianh pah a rak si i hi lio caan ko hi dah atu ca kan ttial tiang ahhin Mangnu nih awlawk chong in harnak rak ton a si lai ka ti. A hnu bal te cun duhsah tete in Inn le lo Dum le hau hna cu rem deuh in an hun sersiam khawh deuh tthan.

Pu Hrang Hlei nih a thihtiang Khuabawi a ttuan. A thih hnu in A fapa Pu Lian Dun nih a ttuan. Sau ttuan manh lo in Lunghau ah a rak pem tak hna. 1930 in Pu Hrang Thuan (Khenglawt vanpa chung) nih khuabawi cu a hun ttuan. 1936 kum ah hin Ngal-eeu (Zawtnak ttha lo) a rak tlung i Minung 20 tluk an rak thi. 1943 Japan kai lio hrawng ah cun cutluk cun harnak cu an rak tong tuk lo. 1947 May thla ah inn 40 leng cu Ruan ah khuathar an kan peem tak. Mangnu ahcun inn 20 lawng an rak taang.