|
|
|
|
|||||||||
|
Tuanbia cu mah duh in khawmh a si lo caah kaa harh ngai ko. Tlamtlinh khawh dih zong a si lai lo ti hngalh ko bu ah, kanmah nih kan tuanbia kan theih tawk le kan pa le nih ruahnak an kan chiah taakmi hna ro caah kan chiah lo ahcun hmailei ah kan fanau pawl nih kan tuanbia hi an run thei ti sual lai lo ti ruah buin hi tuanbia cu hun khawmh le hun ttial a si. Hi tuanbia chung ah tlamtling lo mi tete an um len ko lai. Hi tlam a tlin lonak zawn tete ah, keimah (tuanbia a ttialtu) cung ah mawh phorh si ko seh law, Ca rel tu nih theih hngalh, cinken awk nan duhmi a um sual ahcun, cucu tuanbia khawmtu i aa lawmhnak bik a si ko. Hi tuanbia khawmh tthan ding le ttial tthan ding in a ka forhfial tu le Cauk in chuah ding ah ttuanvo a la tu Pa Chan Bik Lian cung zong ah lawmhnak tampi ka ngei. Hi tuanbia khawmhtthan khawhnak caah caanttha, damnak le ruahnak a ka pe tu kan Pathian cu zungzal in thangtthat si ko seh! Amen!!!
Mangnu thawhkehnak (AD 1500~1600 hrawng) Hakha in nichuah lei ah Mangnu cu a um. Hakha khua tlak kaa ahcun Hakha nih Mangnu ram vialte hi uk dih a rak si. Tihrawn va timi tiva kam ah Lungpang a um i, cu lungpang ahcun Khuaipi tampi an rak um tawn, Cu caah cu lungpang cu "Khuailungpang" tiah auh a rak si. Hakha rak tlak kaa in Khuailungpang cu Hakha Sangpi chung nih an rak uk. Khuailungpang i khuai an rak hngah pah ah Lo an rak thlo. Cu kaa hmun cu Hakha nak in a lum deuh caah loriah zong an rak duh ngai. Khua ah tlak an timh (1600hrawng) Khuai hngahpah i lo an tuah lawng si lo in a lum deuh caah le um tthut a nuam an rak ti caah Khua ah kan tlak lawlaw lai tiah ruahnak an rak ngei. Hmunhma rem deuhnak an rak kawl i, Cuangum (atu mangnu in nichuah lei i a ummi) timi hmunrawn (inn 100 hrawng zalong tein umkhawhnak hmun) ttha ngaimi an hmuh. Cuka Cuangum ahcun khua an rak tlak. Hika hmun hi hmun ttha ngai a si ko nain sau an rak um lo. A ruang cu Nichuah a rak har. Cun ngakchia an ngan a rak dam lo caah sau an rak um lonak cu a si. Mangnu khuatlaknak Cuangum cu sau umnak ding ah an thla a tlak lo caah khuadang an rak halh tthan. Cu khua dang halh tthannak caah a rak hruaitu hna cu Khuailungpang a rak hngaktu hna i an tefa le Sangpi bawi an rak si. Hi ahhin Sangpi Bawinu zong a rak i tel ve. An umnak Cuangum in Hakha lei (Nitlak) furlong 6 tluk a hlaatnak (atu Mangnukhua) hmun ah Arhli an i phorh i kan mang mui hoi a ttha hnga maw tiah an rak riak. Zan cu an it i, deilei ah Arhli zong ttha tein a khuang, Cun Sangpi Bawinu nih mang zong a manh i cu a mang cu a chimh hna. Sangpi Bawinu nihcun. "Ka mangah Minu aa dawh ngaimi, a pumrua zong a ttha, a sam zong a ttha ngaimi ka manh, Amah cu Bawinu muisam a keng" tiah a chimh hna. Cu caah hika hi khua ah tla hna u si law a ttha ko lai tiah a rak ti i, midang zong an lung a rak tlin cio caah khua ahcun an rak tlak. Khuamin saknak kong Cuangum an umnak cun Cuangum in Hakha lei furlong 6 aa hlaatnak hmun an va halhmi ahcun khua cu an i tthial. Tlawmpal an um hnu ah, khua kan tlaknak zong a sau pah cang i, khuamin kan ngeih a hau tiah zapi tein zeitin dah kan khua hi a min kan sak lai tiah an rak i ceih, A hnu ah, Khua kan rak halh lio ah kan Bawinu nih a mang ah Muidawh pumrua ttha Bawinu mui a kengmi a manh caah Mangnu (Bawinu) tiah sak ding in an lung a rak tling cio ti a si. Bawi ti cu holh hlun ahcun Mang ti a si bantuk in Mangnu ti a sullam cu Bawinu ti he aa khat mi a si. Sangtthen Mangnu khua cu Sang thum ah an rak tthen.
Hakha Sangpi chung nih Khuailungpang an rak hngahnak in le lo an rak riahnak in khua an rak tlakbeh an ti cang bantuk in, Hakha Sangpi chung nih tlak hram an rak thok ti cu chim hau lo a si cang. Khuahlun ngai a si ve cang caah khua a rak tla tu taktak hi an min in theih khawh an si ti lo nain, Khuachiah rawl rel a rak eimi hna hi khua a tla hmasa tu an rak si ko ti cu ruah damh khawh a si. 1700 in 1948 tiang Khuachiah rawlrel a rak eimi hna cu Sangpi chung Pu Lal Bik, Pu Van Kual, Pu Thawng Mang, Pu Ngaih Kual, Pu Khen Kung, Pu Sai Ceu le Pu Mang Re hna hi an si. Phun pawl an rak ratnak,
Hnaring in;
Aive in; Chuntei Leilawn in; Zapmin Hmaikhah in;
Khua a rak tla tuk taktak hna hi an dihlak cun theih khawh an si ti lo nain Pupa hna nih an rak chim tawnmi chung in cherhchanmi an si i, Pu Lal Bik cu atu Mangnu ah a rak umnak hmun le a lungdonh zong an um, cun Van Kual hmun zong nihin nitiang Vankual hmun tiah kawh auh a si rih. KHUA NGAINGAI A SI CANG (1700 hrawng) Khuaihngahnak le loriahnak in tlakmi khua a si caah Hakha Loriak a si loah, Mangnu loriak an rak ti tawn hna. Azei paoh ah Hakha he aa khat in khua an rak sa. Chiatni ah an i hnem i tthattni ah an rak i lawmh pi. Thing le ram zong hmunkhat ah an rak ttuan tti. Hakha he tlawnlen ttinak Puailaam i an iton tik ah Hakha pawl nih "Mangnu loriak" tiah an rak ti tawn hna. Cu tikah Mangnu pawl nih zei poi lo in "Cuangum kan Cuang um, Tihrawn kan Tihrawn, Capaar kan Capaar" tiah an rak ti ve tawn hna. A hnu ahcun Hakha pawl nih Mangnu an hmuh hna paoh ahcun a cung i kan ttial cangmi, "Cuangum kan Cuangum, Tihrawn kan Tihrawn, Capaar kan Capaar" tiah an nawl an rak cawn tawn hna. Cu ti cun lungkhat tein an rak i capo tawn. Mangnu tiva kong 1. Tihrawnva (Rungtlang thlanglei deuh in aa semmi a si). An chim tawnmi bia AD 1800 hrawng a hung phak tikah cun Mangnu cu nuam ngai in le linsa ngai in khua an rak sa kho cang. Khuatthial te hna zong an lung ah a chuak ti lo. Khua a feh kawhnak hnga le an him khawhnak hnga lung rual tein an rak um cang. An rak kan chimh tawnmi pakhat in vun langhter ka duh. Hlan ah pakhat pa (Sunthla khuami pa) nih Mangnu hi tthio a rak i tim. Cu tikah a fa le nih, "ka pa, Mangnu lubo rak kan phorh te" tiah an rak ti an ti. Cu ticun Mangnu tthio ding ahcun a nupi nih riahcaw a rawnh i aa thawh an ti. Mangnu cu a pawng kam in a heel lengmang i zei tuah kho lo in a kir taak tawn an ti. Cu ticun voi thum a kir hnu ah a voili nak kaa thawh tthan lai tiah aa tim i a nupi cu, "riahcaw ka funh! Mangnu tthio ah kaa thawh tthan lai" tiah a rak ti an ti. A Nupi nih, "Mah zong le mahzat Milai pasal papi Mangnu ka tthio lai ti i ithawh ttung i zei hmanh na chuahpi kho fawn ttung lo" tiah a zai hnawh an ti. Anpa nih cun "Mangnu tthio cu a fawi te ahkhin maw na rel? Mangnu khua cu Na karkalak bantuk kha dahkaw a si" tiah annu cu a rak ti an ti (Mangnu cu tlang le tlang nih a karceh tikah a langin hmuh a har ngai. Cun lung rual te i an um caah va luhhnawh an rak fawi lo. Cucaah karkalak he a tahchunh nak cu a si). Cu ticun an nu nih cun chim awk theih lo ah riahcaw cu a funh tthan i Mangnu tthio ah cun aa thawh tthan an ti. A si nain zei hmanh a tuah kho lo i lungdongh in a kir tthan tiah an ti. Mirang Bawi le Zokhua Bawi Pu Sui Hleng Mangnu an phaknak 1890 Mirang Bawi pa le Zokhua Bawi Pu Sui Hleng cu 1890 kum February 13 ah Zokhua lei in an ra. Doh ngam an rak si ti lo caah Mangnu Sangpi bawi he Khuapi te nih Bualtak he kan ramri Khuahlei in an rak don hna. Hi lio ahhin Pu Hrang Hlei (Soibia Phun) hi mifim pumrua ttha ngai a rak um i, Cupa nih cun Mirang Bawi pa le Zokhua Bawi Pu Sui Hleng cu Bualtak khuapawng Tlaitlang tiang Futhluan le Banhla thlar he a rak don hna. Cucaah Pu Hrang Hlei cu Mirang Bawi pa le Zokhua Bawi Pu Sui Hleng nih cun Ram uk bawi kuttang ah Khuabawi an rak pek. Culio i an rak thimmi hna cu; Khuabawi ah Pu Hrang Hlei (Soibia phun), A tlangpi ah Pu Hniar Cin (Chuntei phun), Pu Ciang To (Khenglawt phun), Pu Al Tlung (Van Khawng phun), le Pu Kam Luai (Sangpi) an rak si. Khua an rak tlaakkaa in 1890 tiang hi cu Sangpi bawi pawl nih Khuabawi cu an rak ttuan. Boundary peknak 1907 November 26 Hakha Myone A voikhatnak Boundaries tthen ah WR Head nih Mangnu cu amah tein i zohkhenh dingah Boundaries a pek. Mangnu boundary Nichuahlei ah:- Lungttingtlang in Nimangtlang, Nimangtlang
in Leisentlang, Leisentlangin Leisenfing, Leisenfing in Hlukva, Hlukva
hrawn in Dongva, Dongva hrawn in Hriatlang, Hriatlang in Hramva, Hramva
hrawn in Khuahleiva, Lairal kong 1917 Mirang le Germany ral tuk an i timh tikah Mirangnih Laimi pa tthawngttha vialte German ral tu tu ding ah le thilphortu (Porter) ding ah mi an rak timh hna. Ram uk bawi vialte a thli in an rak itong i Mirang ral cu kan ral an si lo nain German ral kan tuk ahcun kan thi ko lai. Miral va tuk i miram i va thihnak cun kanmah ram te i thih a ttha deuh, ral kan tho lai, Mirang acozah kan doh hna lai tiah bia an rak chah. 1917 kum November 23 ni ah ral cu an tho i, Hilio ah Laimi i an hriamnam ttha bik cu Laimeithal Tenglam kahtthek (Mah tein rak i sermi) a rak si. Mangnu nih Mirang Acozah an rak dohnak Mangnu zong ah Mirang pawl an ra lai ti cu an theih ve lawng hmanh si lo in an si khawh tawk tein rak doh cu an i tim ve. Mangnu inn 60 i pa ttha vialte nih Hakha he kan ramri Rawldomhtlang timi hmun ah Tlung (khor) an cawh i a chung ah Thing an zum i (fei bantuk in) an rak bunh. A cung cu ttha tein minih riahnak i rak hmanmi bantuk in ttha tein ram an rak phah. Cu hnu cun Mangnu ah kan rak kir tak. Mirang Cozah cu Mangnu lei ah cun a rak ra taktak i Mangnu nih riahnak bantuk in ansermi tlung cu an hmuh tikah, An ralkap pakhatpa nih duhpathlai lo pin a hei lamh ciammam cu atang i fungzum (fei) lakahcun a tla i a rak thi. Cucaah Mangnu tiang lan lo in Hakha lei ah an rak kir tthan. Mirang Cozah cu an thin a rak hung tuk i a voihnihnak Mangnu kal ding ahcun sibawi he tlamtling tein an i thawh tthan. Mangnu pawl nih cun Lunghrekhrel (Mangnu in Hakha lei meng 4 aa hlatnak hmun) in an Laimeithal he an rak bawh hna. A ka hringtu ka pa Pu Than Hmung (Tuanbia ttialtu a pa) zong aa tel ve. Mirang pawl cuka hmun an hun phak tikah kan pa le hna nih cun an Laimeithal pi cun an hun kah ciammam hna i Mirang ralkap senhnih pa cu a ngal ah kiak ko in an rak kah. Mirang Cozah pawl nih cun an Meithal tthattha cun an hun kah ve ciammam hna cu thinghnah le ramhnah zong choi dutmat in an choi kha tuksum ngai in an hun hmuh pah. Cu lio ahcun an cung i a ummi Vangal (Kuailo vaphun) zong an hmaika ah tla lak in an hun kah chih. Cutluk an kaap ko hna nain Kanpa le nih cun a rak ttih tthiamtthiam hna lo. Miphun caah hriamnam chia te he zong ralttha tein an rak i ot ngamhna. Asinain, Minih tlawm si, hriamnam nih rak i thlau tuk si, an mawh lo, cucaah kan Pa le cu an rak zam. Him tein an rak zam kho nain Khuachung ah an rak lut lo. Mangnu in Mengkhat tluk a hlatnak hmun in Pu Al Tlung nih a rak bawh ve hna i Mirang ralkap senthum pa cu a calpadar ah teng ko a hei kah. Mirang pawl cu an thin a hung tuk i heh tiah an kah ve cu, Pu Al Tlung i aa beimi a zaal zong cat ko in an hei kah. Pu Al Tlung zong cu heh tiah a zam i him te in a rak zam kho. Mangnu inn kanghnak Cu ticun Mangnu kan pa le hna nih cun anmah le an hriamnam he lam in an bawh hna i an rak doh ve ko hna nain hriamnam aa thlau tuk lawng si lo in milu zong an rak i thlau tuk caah Mangnu khua chung ah cun an rak lut kho. Mangnu mi cu Nu, Ngakchia le Tar pawl paohpaoh Sawngbah le innpum (Mangnu in nichuahlei Cinkhua he kan ramri pawng) timi hmun ah an rak i thup dih. Pa ttha deuh vialte Innlang tlang Dihnai cheh rawn ah an i thup (Mangnu in nichuah lei, Mangnu khua ttha tein a lang khawhnak hmuh pakhat a si). Mirang pawl nih, "Mangnu mi an rak i thuh dih kha an hmuh tikah an thin a rak hung tuk. Mangnu Khuabawi chuak law rakan rem, Na kan rem lo ahcun Nan inn kan khangh dih lai" tiah an rak au an ti. Mangnu khuabawi Pu Hrang Hlei nih cun Khuami pawl cu ka va rem hna ah a ttha ko lai tiah meeting a rak tuah pi hna. A sinain Khuami pawl nih cun "zei rem bia dah na kan ceihpi, mipumkawl cu zei tindah kan va rem hna lai? Nangmah hi kah na duh maw?" tiah Khuabawi Pu Hrang Hlei cu a paw ah an meithal cun a hmuah an ti. Mirang pawl nih sau nawn an hngah hna i zei thawng an theih ti lo caah Mangnu khua cu Mei in an khangh. Mangnu Tlaideep sang i Inn pakhat (Pi Sui Doi te inn) dah ti lo paoh cu an rak khangh dih. Tlaideep sang i innkhat an nganhnak a ruang cu, Mangnu nih an Laimei thal in an kan kah tthan sual lai ti an phan caah a si an rak ti. Bualtak ah Mirang acozah pawl an kal Mangnu inn an khangh dih hnu cun Bialtak lei ah Mirang ralkap pawl cu an rak kal. Mirang pawl cu Bualtak khua lonh Saikah timi hmun an phak tikah khua a tlai tuk cangcaah an rak riak. Mangnu pawl cu Mirang an kal ti an theih hnu cun Mangnu khua cu an fuh cio. Inn vialte vutcaam i aa candih an hmuh cu an lung a rak fak tuk hringhran. Zeitin dah kan doh tthan hna lai tiah biatak tein khua an rak ruat i an bawi hrimhrim kan thah ve lo ahcun kan i lungsak kho lai lo tiah an rak ti. Cu ticun Pu Than Hup le Pu Lian Kham nih lungfah tuk celh lo ah Mirang pawl cu a thli in an dawi hna. Mirang pawl an riaknak hmun an va phak tik ah a thli tein an Sibawi pa cu thi lak in an va kah taak i lo ko an zam. Mangnu nih an kan kah/thah ti cu an rak hngalh. Mirang pawl nih cun, "Misawhsawh cu kan that hna seh law a poi tuk hnga lo, Sibawi an kan thah piak cu a poi taktak tiah an rak ti. Cucaah Pu Than Hup le Pu Lian Kham cu saupi tiang an rak kawl hna hnu ah an tlaih hna, cun Kawlram ah kan kuat hna i an rak thah beh hna. Laimi phun, khua le ram an rak dawt, an rak kilhkamhnak ruang ah Thihngamh tiang in a dirngam mi an si. Mangnu mi hna nih an raltthatnak le an i peknak, khua le ram an dawtnak cung ah upat pek le thangtthat cu Chankau kih hlan kan dai ti lai lo. Lairal lio ah Mangnu cu Inn 60 khangh piak le Minung 2 thah piak kan rak huah. Kan pupa hna cu miral ttha an rak si. Mizaang i bochan lo. An mah le an tikhawh tawk tein Mirang Cozah pi hmanh an rak dohngam ve. Mirang Acozah pawlnih Mangnu cu an ral a ttha, Tlung thlak zong an thiam, Kan Sibawi zong an kan thah piak khawh tiah an rak ti bal an ti. Mirang Cozah he i remnak Manhnu Khuabawi Pu Hrang Hlei nih cun Mangnu pawl cu Meeting a tuah pi tthan hna i, Khuami zong an lung a dong cang, Laimei thal cun Mirang cozah cu zei tin hmanh in doh khawh a si lo caah rem ding ahcun an hna a rak tla. Mirang va rem ding ahcun Khuabawi Pu Hrang Hlei le a tlangpi pahnih (Pu Than Hmung le Pu Kam Luai) hna cu Ar, Banhlathlar le Futhluan an i phorh i Hakha Vonthok zung ah cun an va kal. Vonthok pa nih cun "nan ka rem cu a ttha ko, Na Tlangpi pawl hi Meithal zun khat veve in rak i zoh hna seh" tiah a ti. Cu ticun Mirang Cozah he cun lunglawm te in an i rem pin ah laksawng Laimeithal zunhnih he Mangnu ahcun an rak kir. Har lio caan Mirang pawl nih Inn 60 an rak khangh dih lawng hmanh si lo in, A chung i a ummi ti le rawl vial te cu khangh chih dih a rak si caah, 1918~1919 kum hrawng hi har taktak in khua an rak sa. Ei le din zalh pah, Inn le lo rianh pah a rak si i hi lio caan ko hi dah atu ca kan ttial tiang ahhin Mangnu nih awlawk chong in harnak rak ton a si lai ka ti. A hnu bal te cun duhsah tete in Inn le lo Dum le hau hna cu rem deuh in an hun sersiam khawh deuh tthan. Pu Hrang Hlei nih a thihtiang Khuabawi a ttuan. A thih hnu in A fapa Pu Lian Dun nih a ttuan. Sau ttuan manh lo in Lunghau ah a rak pem tak hna. 1930 in Pu Hrang Thuan (Khenglawt vanpa chung) nih khuabawi cu a hun ttuan. 1936 kum ah hin Ngal-eeu (Zawtnak ttha lo) a rak tlung i Minung 20 tluk an rak thi. 1943 Japan kai lio hrawng ah cun cutluk cun harnak cu an rak tong tuk lo. 1947 May thla ah inn 40 leng cu Ruan ah khuathar an kan peem tak. Mangnu ahcun inn 20 lawng an rak taang. Zei caah dah Mangnu in Ruan ah an rak kal? Zei ruangah dah Mangnu in Ruan ah inn mah zatzat hi kan rak kal (Peem) ti hi ruah lo awk a ttha lomi a si. A ruang cu a tawinak in ka hun langh ter lai. 1932 thok in Rev. Saang Ling cawnpiaknak thawng in Mangnu cu Khrihfa si hram a rak ithok. Cu ticun duhsah tete in Khrihfa nunphung ah cun an hung lut cuahmah. Hi lio ahhin Laiphung um mitam deuh nih an rak rem hna lo. 1947 a hung phak tik ah hin Khrihfa phung in khua a sami hi inn 50 tluk an hung si ve cang. Hilio hi Khuabawi a ttuan tu cu Pu Hrang Thuan hi a si. Amah hi Laiphung in a um rih mi a rak si. Khrihfa phung i a ummi paoh a rak hrem deuh tawn hna, cun zarhpi ni te hna ah ipum thiam lo in tlangrian te hna a ttuan ter hna. Cucaah Khuami nih Pu Hrang Thuan cu Kan phuah piak uh tiah acung lei ah an rak ti. Hi lio caan ahhin Ram Uk Bawi cu Pu Mang Kio Thang (Rev. Mang Kio Thang) a rak si i, amah nih Pu Hrang Thuan cu biatak tein a rak ttan pi caah Khuabawi in an rak phuak kho lo. Cucaah, hi ti i a kan hrem lengmang ahcun a si kho lo; Khrihfa phung in nuam ten kan um khawhnak hnga caah tiah Ruan ah cun inn mah zatzah an rak peemnak khi a si.
Mirang an kai hlan cu Sangpi chung lawng te nih khuabawi
cu an rak ttuan. Mirang an kai hnu 1890 March thla hnu in 1948 tiang
khuabawi a ttuanmi hna cu; Ruan kal hnu Mangnu khuabawi a ttuanmi hna 1948 ~1974 1947 May thla hnu cun Mangnu cu inn 20 lawng kan taang
cang. 1948 January 4 an Independence Kawlram pumpi in hmuh a hung si
i, Khuabawi hna zong a thar in hun ithim tthan an hung si. 1974 hnu khuabawi a ttuanmi hna 1974 ~2004 1974 March in Kawlram cu Ptti-tuh Council Adoth-doth tiah
thlen a hung si hnu in Khuabawi a ttuanmi hna cu, Tlangpi a rak ttuan bal tu hna Mangnu i Tlangpi a rak ttuan bal mi hna ka ttial tikah
ka theih khawh lomi zong a um kho men ko lai. Ka theih tawk a tang lei
ah ka hun langh ter hna lai. Khuachiah rawlrel a rak ei tu hna Mangnu khua ah khuachiah rawl rel a rak ei tuhna cu a
tanglei Sangpi chung hna hi an rak si. Mangnu in Khuadang ah aa tthialmi hna Khuadang i a kal mi hna hi tling ten cun kan thei kho
lo nain kan theih tawk a tanglei ah ka hun langhter lai. Mirang nih rian ttuanter nak Hakha tidil an rak cawh lio ahkhin Mangnu kan pu le kan pa hna zong Mirang acozah pawl nih an rak cawh ter ve hna. Matu lei lam an ser lio ah Lotaw lei tiang lam an rak cawh ter ve hna. Lotaw lam a rak co tu hna cu sau an nung lo tiah an rak ti tawn. A ruang cu ka ngal lo. Min ngei hna tuanbia Pi Hniar Cin Khuang a cawi (1900); Fimthiamnak lei Mangnu khuami nih Sianginn kai an hun i thok khawh caan cu 1930 kum ceo in a si. Sianginn a rak kai hmasa mi hna cu Pu Tluang Nawl, Pu Hram Uk, le Pu Thawng Duai hna hi Khuapi nih tangli (4th) tiang an rak kai ter hna. A hnu deuh ah Pu Cung Nawl Pu Huat Mang cu taangnga (5th) tiang an rak kai. Pu Huat Mang hi ca a thiam ngai i an saza te nih hipa hi cu paza a si, mi ah aa chuah te hrimhrim lai tiah an rak timi a si nain tangnga (5th) a cawn lio ah ruah lo piin a rak kan thih taak. Khuami nih Laica an rel khawhnak hnga Pu Hram Uk le Pu Thawng Duai nih caa an rak chimh hna. Private Sianginn tuahnak 1974 June 1 hlan cu Kan Khua ah Sianginn a rak um lo caah
khua dangdang ah rak kai a si. Cucaah cun Sianginn a kai kho lo mi zong
an rak tam tuk caah Khua upa hna nih Private Sianginn tuah ding in khuakhannak
an rak ngei i 1974 June 1 ni thok in Private Sianginn cu kan tuah. Sianginn
caah Hmun kan rak ngeih lo caah Biakinn kan rak hman. Cachim tu caah
Saza cu a tanglei bantuk in a kum he a zat he ka hun langh ter. Bualtak ttuaiphet(Affiliated) sinak Hilio ahhin Bualtak cu Tangli tang cozah sianginn an rak
ngei cang. 1979 ahhin Mangnu cu Bualtak Tangli tang ttuaiphet (affiliated)
si ding ah Bualtak i Sazaci a rak ttuan liomi Sazaci Tei Sang nih cozah
sin ah a rak kan sok piak. Cucaah Bualtak ttuaiphet cun 1982 tiang a
rak um. Hi lio i Cachim Saza a rak ttuan tu hna cu, Ttuaiphet (Affiliated) chuh tthan hnu 1982 kum ah Bualtak khua ah Sazaci a rak ttuan liomi Sazaci
Zo Hmung le Bualtak khua upa hna nih Mangnu ttuaiphet i zoh cu a si
kho lo tiah an rak ti caah Sazamah Mah Si cu Bualtak ah an rak tthial
tthan. Cu hnu cun Mangnu cu Private in a rak um tthan. Private a rak
um lio i ca chim tu hna cu, Private Sianginn in Cozah Sianginn ah 1974 in Mangnu Sianginn cu mah te cawlcangh nak in rak
thok a si i 1984 (Kum 10 a rauh hnu) ah Pathian dawtnak thawng in le
cunglei upa hna khua ttha khannak thawng in Mangnu cu Tangli tang cozah
Sianginn cu pek kan hun si. Cozah Sianginn kan hmuh in nihin 2005 tiang
Cozah nih Saza te an kan pek mi hna le an ttuan caan hna cu; Mangnu in Tanghra a awng mi hna A cunglei ah kan ttial cang bantukin, Mangnu khua sa nu
le pa, pi le pu hna nih kumhra chung har lengmang in an rak ttanpi mi
cu 1984 thok in Cozah nih hun cohlan a hung si. Private (mah tein) rak
thok kaa in nihin ni tiang Sianginn kan ngeih caan a kum in kan tuak
ah cun Kum 31 a tling ve cang. Cozah nih Sianginn an kan pek kum in
kan rel ahcun kum 21 a tling ve cang. Hi chung ah Nu le pa, Pi le pu
hna nih An rak ttan len mi cu a lak a si hrimhrim lo. Nihin ah kan zoh
a si ahcun Mangnu cu Minung tlawmte kan si. Cu chung ah minung 6 hna
nih tanghra an kan awn piak. Kanmi lu he kan tuak tikah zakhat ah 5
(5%) nih tanghra an kan awn piak tinak a si cu. Tanghra a awngmi hna
le an awn kum; BIANAK KONG Hlan lio ah an rak Biakmi Hlan lio i an rak Biakmi hi fiang set cun hihi/cucu an rak Biakmi a si ti cu ka thei tuk lo nain an rak chim tawnmi cu, Rul an rak bia ati mi zong an um, cun Khuazing kan bia an ti i, Khuachung i a ummi Tumpaangkung nganpi zong an rak biak a ti mi zong an um, Cun Tuaihmawngkung zong an rak biak an ti, Khuavaang a bia mi zong an um an ti, cun Lopil an tlak lai ah haak an rak nam ti a si i tlang pakhat a um i cu tlang cu Nihin zong ah Haakthahnak tlang tiah min a ngei rih mi zong a um. A biapi bik i an rak biakmi cu Rungtlang hi a rak si ve ko rua. Ttha tein a ka chim kho an um ti lo. Ka hngalh thluamthlam mi lawng ka hun ttialmi hi a si. Fiang hlei in theih khawh a si ti lai ti ka zum lo. Khrihfa tuanbia 1899 kum thok in Pathian bia a phuangtu cu kan Laitlang ah an rak phan cang. Asinain Mangnu khua ah Pathian bia an rak phuan hi cu a hung hnu ngaingai. Zei ruang ahdah Mengruk (6 miles) tluk lawng Hakha in a hla mi a si ko nain a hnu pi lawng ah Pathian bia nih Mangnu hi a phak hnga? ti hi keimah zong ka ruat tawn. Mangnu khua i Pathian bia a phaknak cu 1931 hrawng hin a si. Rev. Sang Ling nih a rak tlawn hna i phung a rak chimh hna, Khrihfa phung a rak cawn piak tawn hna. Mangnu ah Khrihfa phung in an hung luh taktak hi cu 1932 in a si. Khrihfa phung i a lut hmasa mi cu Pu Lung Tum a si. Zei tik ni set ah Khrihfa phung ah a luh hi fiang in an ka chim kho lo. A hnu deuh ah Pu Thawng Duai, Pu Chia Dun, Pu Chan Pian, Pu Hram Uk, Pu Khua Ceu, Pu Mawng Nak le Pu Zawk Lo, hi hna hnu hin a dangdang zong an hung lut thluahmah. Nu ah Khrihfa phung a rak lut hmasa mi hna chung in, Pi Sem Kil le Pi Dawt Hliang hi a hmasa bik an rak si. A hnu ah midang zong an hung lut thluahmah. 1932 hin Rev. Sang Ling nih zei maw can ah a rak tlawn tawn hna i, anmah te lawng zong in an rak i pum ve tawn. Pumhnak i an rak hmanmi cu Pu Lung Tum inn a rak si. 1936 ah Vawlei inn in Biakinn cu an rak i sak. A chung tthutnak caah tungkhor an rak cawh i, tung an rak bunh, cu tung an bunhmi cung ahcun thingper an rak saihmi kha an chiah i hri in fek ten an ttem chih, cucu tthutnak ah an rak hman. Cu ticun Zarhpini fate an rak i pum tawn. Zeimaw caan ahcun Rev. Sang Ling nih a rak tlawn hna. A hnu deuh ahcun inn 50 leng Khrihfa an hung si cang nain Khuabawi Pu Hrang Thuan bal te cu Khrihfa ah a rak lut duh lo. Khrihfa mi hna cu lungnge tein an rak um. Khuabawi Pu Hrang Thuan nih hin zarhpini te hna ah i pum kho hna hlah seh tiah tlangrian ttuan a fial tawn hna. Aa thawh lomi paoh cu dan fak nawn in a rak tat tawn hna. Cu ti a si ko bu zong ah Khrihfa mi hna cu lungdong lo tein Pathian cu an rak thangtthat. Khua i tthennak 1947 May thla ah Khrihfa a si cangmi lawngte inn 40 tluk Ruan an rak kal. Inn 20 lawng Mangnu ah an rak taang. Inn 20 a taang mi chung ahhin Khrihfa cu inn 15 an si. An hruaitu Pu Lung Tum nih Ruan ah a kal tak ve hna caah Pu Chia Dun (Khenglawt phun) nih Khrihfa lutlai a rak ttuan. A bawmtu ah Pu Mawng Nak (Nguntual phun), Pu Chan Pian (Chuntei phun) le Pu Hram Awr (Kingbawl phun) an rak si. 1950 ah cun Khuapi tein Khrihfa ah an hung cang dih cang i Pu Chia Dun nih Bualtak ah a tthial taak hna caah Pu Mawng Nak cu lutlai ah an hun thim. Peng pumh an rak laknak Hakha, Hakha khuathar, Khuabe, Beute, Kuhchah, Dongva, Buanlung, Lichia le Loklung hna hi pengkhat phun in pastor nih rak hruai a si i, hi lio caan 1953 ah peng pumh an rak laak khawh ve. Pengchung a si lomi khuadang an rak sawmmi hna cu, Ruan, Bualtak, le Farrawn an rak si. Farrawn cu hlaremh bu in an rak i tel kho. Hi lio ah hla a rak hruaitu hna cu; Pu Hau Ci, Pu Do Tthio, Pu Chan Thleng le Pu Thla Uk an rak si. Khual 300 tluk an rak si. Pu Ral Hmung nih Baisakup a cawl lomi khi a rak kan piah piak i kan rak duh ngai. Biakinn sak tthannak Thil dang zalh/ser nak 1936 lio i Vawlei inn in raksak mi cu 1961 tiang pumhnak Biakinn ah an rak hman. 1961 a hung phak tikah Biakinn cu ttha deuh le rem deuh in hun remhtthan duhnak lungthin he 30'x16' in sak kan rak thok. Mitlawm te kan rak si ruang ah le Kan Lutlai nih a rak kan thih taak caah tuan ah kan rak lim kho lo. Kan Biakinn te cu 1964 ah kan lim i Rev. E. Mang Kio Thang nih Pathian sin ah a rak kan ap piak hna. Khual ah Bualtak le Hakha kan rak sawm hna. 1980 ah kan Biakinn cu kan rak i tlum ti lo caah a ngan deuh in sak kan i thok tthan i 1981 ah Rev. E. Mang Kio Thang tthiamtthiam nih Pathian sin ah a rak kan ap piak. 1980 kum lio i rak sakmi Biakinn cu kan itet deuh tiah1989 kum ah 16'x12' in kan Biakinn cu kan hun peh chap tthan. Biakinn pehnak caah HBC nih K.6000/- an rak kan bawmh. Cu hlan vialte cu Tipil in a duhmi an um tikah Mangnu in furlong 2 a hlatnak ah Lianhrinva timi a um i cu ka ahcun ti kan dil chom i, cu ka ahcun tipil cu rak in a si. Zeimaw caan a hlei in fur caan a hung phak tik ah a tiva tlak a chiat tuk caah tipil innak cu hun chim lo tlunkal nak hmanh dawn kho lak in ti a lianh tawn caah Khuachung ah Tipilinnak ser ding in khuakhannak kan rak ngei i 1991 kum ah Tipilinnak tikuang kan rak ser. HBC nih K. 12,000/- an rak kan bawmh. 1995 kum a hung phak tik ah, kan Biakinn a hrel a niam deuh, cun a hmet zong a hme deuh tiah a thar 48'x22' a san 12' in hun sak kan i tim tthan. February 05 1996 ah Rev. Ni Hu nih Biakinn lungkildo a phun i thla camnak a tuah hnu Biakinn cu sak tthan hram kan i thok. 1996 May 26 ni ah Rev. J. Mang Hup nih Pathian sinah thlacamnak he a rak kan ap piak. Biakinn apnak kan tuah lio ah Hlaremh buin Hakha (HBC), Cinrung phu, Bualtak le Ruantlang kan sawm hna i a kan lawmhpi tu khual 150 an raksi. Biakinn saknak ah a kanbawm tu hna cu HBC K. 60,000/-, Pu Cung Hu K. 10,000/-, Pu Thla Sui K. 1,000/- le Pi Tum Ci K. 1,000/- a si. An cung ah kan lunglawmhnak chim kan dai lai lo. Khrihfa minin tuahmi tlawmpal 1953 ah Peng pumh an rak lak i Khual 300 tluk an rak chuak
kho Kanpa le kan u le Pathian min in a kan tlawnmi hna i tihang
soh kan rak duh ngai. Ka theih tawk in ka hun langh ter lai. Zohkhenhtu Pastor hna Mangnu cu Khrihfa phung in um hram aa thok cangka in nihin
ni tiang Hakha zohkhenhnak tang ah a um zungzalmi a si caah. Atu ahcun
HBC (Hakha Baptist Church) hi Sang 6 le khua pakhat fonhmi a si i, cu
hna cu; Zohkhenhtu Pastor te ka ttial tikahhin Mangnu khua i Khrihfa
an um hnu, HBC rianttuan tu khan ka thok lai.
1. Pu Lung Tum 1932 - 1947 (tleicia) Lutlai bawmtu a rak ttuan bal tu hna Pu Chia Dun (Tleicia), Pu Mawng Nak (Tleicia), Pu Thawng Duai (Tleicia), Pu Chan Pian (Tleicia), Pu Hram Awr (Tleicia), Pu Khen Kio (Tleicia), Pu Sa Cawm (Tleicia), Pu Chan Rawl (Tleicia), Pu Kio Hlun (Tleicia), Pu Thang Hmung (Tleicia), Pu Hram To (Tleicia), Pu Hrang Cin, Pu Thla Uk, Pu Hram Hmung, Pu Lian Dum, Pu Rual Kam, Pu Thawng Awr, Pu Ca Hnin, Pu Biak Mang, Pu Hrang Cin, le Pu Cung Thawng hna hi lutlai bawmtu an rak si. Nubu Nubu hi anmah tein tuan ah an rak i hruai kho lo. 1968 ceo in anmah tein an ihruai kho. Hruaitu lutlai a rak ttuan tu hna cu; Pi Tum Ci, Pi Hmet Ken, Pi Ttial Baang, Pi Par Hle, Nu Far Hliang, Pi Sa Iang, Pi Ttuan Ki, Pi Hnem Iang, Pi Khuang Iang, Pi Hnem Thluai, Pi Mah Si hna an si. Mino Mino cu 1979 in rak thok a si i hruaitu thokkaa in atu 2005 tiang hruaitu lutlai hna cu, Pu Biak Mang, Pu Biak Cung, Pu Rual Kam, Pa Nawl Cung, Pa Cung Thawng, Pa Tum Bik, Pa Tawk Lian Hei, Pa Hrang Hei, Pa Ral Tthio Uk, Pa Chum Awi hna hi an si. Sunday School Ngakchia cawnpiaknak cu 1981 ceo ah kan rak thok khawh. Ngakchia a rak cawnpiak tu hna cu, Pu Rual Kam, Pu Nawl Cung, Nu Hlawn Ki, Nu Hnem Iang, Pa Tum Bik, Pa Van Biak Thawng, Nu Ni Sung, hna hi an si. Khualeng Pathian rian ah Pa Tawk Lian Hei hi 1993 - 1994 kum chung HBA Revival ah a kal. Pa Chan Bik Lian hi 1998 kum (Kumkhat chung) ah HBA Mission Gospel Team hruaitu in HBA ram chung ah a kal. Khua te nau tuk kan si caah chim rel tlak in hawi sin ah kan langh khawhnak a um lo. Mangnu Khrihfabu caah bochan awk tlakmi hna Mangnu khua cu khua tenau tuk kan si caah hawi bang minthang
le min ngei um kho hmanh hlah u sih, kan mah le kan khap tawk in kan
i bochan mi hna le kan upat mihna an um ve. Cu hna cu Mangnu Khrihfabu
nih siseh, Khua le ram nih siseh, Kan tuanbia nih siseh a philh khawh
hna lo dingmi an si.
Khuadangdang i an kan tthial taak ruang ah atu ahcun
inn 23 lawng kan taang. Hi tuanbia kan ttialnak ahhin chambau nak tete zong a um len ko lai nain, Hi vial khawmh khawhnak caah damnak, caan ttha a ka pe tu Kan Pathian sin ah lunglawmhnak chim cawk lo ka ngei i, kan Pathian a min thangttha in um chin ko seh! Amen! A Khawmtu |