Mangnu thawhkehnak (AD 1500~1600 hrawng)

Hakha in nichuah lei ah Mangnu cu a um. Hakha khua tlak kaa ahcun Hakha nih Mangnu ram vialte hi uk dih a rak si. Tihrawn va timi tiva kam ah Lungpang a um i, cu lungpang ahcun Khuaipi tampi an rak um tawn, Cu caah cu lungpang cu "Khuailungpang" tiah auh a rak si. Hakha rak tlak kaa in Khuailungpang cu Hakha Sangpi chung nih an rak uk. Khuailungpang i khuai an rak hngah pah ah Lo an rak thlo. Cu kaa hmun cu Hakha nak in a lum deuh caah loriah zong an rak duh ngai.

Khua ah tlak an timh (1600hrawng)

Khuai hngahpah i lo an tuah lawng si lo in a lum deuh caah le um tthut a nuam an rak ti caah Khua ah kan tlak lawlaw lai tiah ruahnak an rak ngei. Hmunhma rem deuhnak an rak kawl i, Cuangum (atu mangnu in nichuah lei i a ummi) timi hmunrawn (inn 100 hrawng zalong tein umkhawhnak hmun) ttha ngaimi an hmuh. Cuka Cuangum ahcun khua an rak tlak. Hika hmun hi hmun ttha ngai a si ko nain sau an rak um lo. A ruang cu Nichuah a rak har. Cun ngakchia an ngan a rak dam lo caah sau an rak um lonak cu a si.

Mangnu khuatlaknak

Cuangum cu sau umnak ding ah an thla a tlak lo caah khuadang an rak halh tthan. Cu khua dang halh tthannak caah a rak hruaitu hna cu Khuailungpang a rak hngaktu hna i an tefa le Sangpi bawi an rak si. Hi ahhin Sangpi Bawinu zong a rak i tel ve. An umnak Cuangum in Hakha lei (Nitlak) furlong 6 tluk a hlaatnak (atu Mangnukhua) hmun ah Arhli an i phorh i kan mang mui hoi a ttha hnga maw tiah an rak riak.

Zan cu an it i, deilei ah Arhli zong ttha tein a khuang, Cun Sangpi Bawinu nih mang zong a manh i cu a mang cu a chimh hna. Sangpi Bawinu nihcun. "Ka mangah Minu aa dawh ngaimi, a pumrua zong a ttha, a sam zong a ttha ngaimi ka manh, Amah cu Bawinu muisam a keng" tiah a chimh hna. Cu caah hika hi khua ah tla hna u si law a ttha ko lai tiah a rak ti i, midang zong an lung a rak tlin cio caah khua ahcun an rak tlak.

Khuamin saknak kong

Cuangum an umnak cun Cuangum in Hakha lei furlong 6 aa hlaatnak hmun an va halhmi ahcun khua cu an i tthial. Tlawmpal an um hnu ah, khua kan tlaknak zong a sau pah cang i, khuamin kan ngeih a hau tiah zapi tein zeitin dah kan khua hi a min kan sak lai tiah an rak i ceih, A hnu ah, Khua kan rak halh lio ah kan Bawinu nih a mang ah Muidawh pumrua ttha Bawinu mui a kengmi a manh caah Mangnu (Bawinu) tiah sak ding in an lung a rak tling cio ti a si. Bawi ti cu holh hlun ahcun Mang ti a si bantuk in Mangnu ti a sullam cu Bawinu ti he aa khat mi a si.

Sangtthen

Mangnu khua cu Sang thum ah an rak tthen.
1. Tlaidep
2. Hauchung
3. Hauleng tiah tthen a rak si. Sangpi Bawinu le Bawi pa cu Tlaidep sang ah an rak um.


Khua a rak tlaa tu hna

Hakha Sangpi chung nih Khuailungpang an rak hngahnak in le lo an rak riahnak in khua an rak tlakbeh an ti cang bantuk in, Hakha Sangpi chung nih tlak hram an rak thok ti cu chim hau lo a si cang. Khuahlun ngai a si ve cang caah khua a rak tla tu taktak hi an min in theih khawh an si ti lo nain, Khuachiah rawl rel a rak eimi hna hi khua a tla hmasa tu an rak si ko ti cu ruah damh khawh a si. 1700 in 1948 tiang Khuachiah rawlrel a rak eimi hna cu Sangpi chung Pu Lal Bik, Pu Van Kual, Pu Thawng Mang, Pu Ngaih Kual, Pu Khen Kung, Pu Sai Ceu le Pu Mang Re hna hi an si.

Phun pawl an rak ratnak,
Hakha in ;

Khenglawt
Kingbawl
Hranglong
Nguntual
Darkhuah
Lenthang phun hna hi Hakha in a rami an si.

Hnaring in;

Soibia

Aive in;

Chuntei

Leilawn in;

Zapmin

Hmaikhah in;

Vankhawng

Hi phun vialte hna hi Khuatlak lio i aa tel he khuatlak hnu i a ra mi he an si.

Khua a rak tla tuk taktak hna hi an dihlak cun theih khawh an si ti lo nain Pupa hna nih an rak chim tawnmi chung in cherhchanmi an si i, Pu Lal Bik cu atu Mangnu ah a rak umnak hmun le a lungdonh zong an um, cun Van Kual hmun zong nihin nitiang Vankual hmun tiah kawh auh a si rih.

KHUA NGAINGAI A SI CANG (1700 hrawng)

Khuaihngahnak le loriahnak in tlakmi khua a si caah Hakha Loriak a si loah, Mangnu loriak an rak ti tawn hna. Azei paoh ah Hakha he aa khat in khua an rak sa. Chiatni ah an i hnem i tthattni ah an rak i lawmh pi. Thing le ram zong hmunkhat ah an rak ttuan tti.

Hakha he tlawnlen ttinak

Puailaam i an iton tik ah Hakha pawl nih "Mangnu loriak" tiah an rak ti tawn hna. Cu tikah Mangnu pawl nih zei poi lo in "Cuangum kan Cuang um, Tihrawn kan Tihrawn, Capaar kan Capaar" tiah an rak ti ve tawn hna. A hnu ahcun Hakha pawl nih Mangnu an hmuh hna paoh ahcun a cung i kan ttial cangmi, "Cuangum kan Cuangum, Tihrawn kan Tihrawn, Capaar kan Capaar" tiah an nawl an rak cawn tawn hna. Cu ti cun lungkhat tein an rak i capo tawn.

Mangnu tiva kong

1. Tihrawnva (Rungtlang thlanglei deuh in aa semmi a si).
2. Capaarva (Rungtlang nichuah lei in aa semmi a si)
3. Mangnuva (Tihrawnva le Capaarva cu Mangnu in Nitlak thlanglei ah an i tong, Cu hnu cun Mangnu va tiah auh a si. Dongpiva he an i ton tiang Mangnuva kan ti).

5